“Lịch sử là một thành phần mà thiếu nó thì không một ý thức dân tộc nào có thể đứng vững được”, phải chăng vì thế mà Hội thảo thực trạng dạy và học lịch sử đã thu hút được sự chú ý của dư luận. Ngày 28/3/2008 hàng loạt tờ báo đưa tin về dự thảo này, báo động về điểm thi môn Lịch sử.
Thực ra thì tiếng chuông cảnh báo không phải chỉ mới có hôm nay mà đã gióng lên từ rất lâu, song như một diễn giả đã phát biểu, nó đã rơi vào sự “im lặng đáng sợ” và “tất cả đều rơi vào quên lãng để đến hôm nay lại trở về điểm xuất phát”! Điểm xuất phát ấy thật ra đã được đặt ra từ mấy thập kỉ qua, đặc biệt là từ khi đổi mới tư duy, trong đó có tư duy về lịch sử. Chuyện học sinh chán học lịch sử cũng đã được nêu lên từ lâu, thể hiện trong điểm thi môn này. Gần đây nhất, năm 2006 trong 4622 thí sinh thi vào Đại học Sư phạm Hà Nội, 655 thí sinh bị điểm “không” môn sử (chiếm 15%) và chỉ có 6 thí sinh đạt điểm 8 trở lên. Nếu tính gộp cả bốn trường đại học, trong đó có ba trường sư phạm, nghĩa là trường đào tạo ra những người thầy dạy lịch sử, thì 58,5% thí sinh có điểm lịch sử từ 1 trở xuống. Và năm 2007, có 150234 thí sinh bị điểm 0 đến 4,5 điểm, chiếm tỉ lệ tới 95,74% tổng số thí sinh thi khối C, số bị điểm 0 gần 6000.
Đã có nhiều phân tích sâu sắc trong hội thảo mà các nhà báo đã đưa, trong đó, sự phê phán tập trung vào Bộ Giáo dục và Đào tạo. Chuyện ấy không oan chút nào. Song nếu chỉ đỗ lỗi hoàn toàn cho Bộ Giáo dục và Đào tạo thì liệu có giải quyết tận gốc vấn đề học sinh không thích học môn Lịch sử hay không? Sách giáo khoa Lịch sử có nhiều vấn đề, điều ấy Bộ Giáo dục và Đào tạo phải chịu trách nhiệm, thế còn những công trình nghiên cứu lịch sử chất lượng kém thì do ai chịu trách nhiệm? Chất lượng của công trình nghiên cứu lịch sử đã được xuất bản là điểm tựa để đảm bảo tính chính xác khoa học của sách giáo khoa Lịch sử. Khi chất lượng ấy có vấn đề thì trách nhiệm thuộc về ai? Ai chỉ đạo xây dựng những công trình đó, trình độ khoa học và bản lĩnh của nhà sử học có ảnh hưởng gì đến chất lượng công trình nghiên cứu lịch sử nhà nước hay không?
Chỉ xin nêu một vấn đề về tính trung thực lịch sử của công trình nghiên cứu lịch sử đã được xuất bản và là điểm tựa của việc hình thành sách giáo khoa Lịch sử. Tuy nhiên đến nay vấn đề này vẫn chưa được đặt ra một cách nghiêm túc và minh bạch. Liệu rồi điều này có rơi vào “im lặng” hay không, vì xét cho kĩ, vấn đề trên với thực trạng dạy và học sử không thể tách rời nhau. Đương nhiên trong từng giai đoạn lịch sử cụ thể, tính chân thực lịch sử được công bố như thế nào còn tùy thuộc vào nhiều yếu tố, song dù chưa công bố thì rồi tính chính xác khoa học của lịch sử sớm muộn gì cũng phải thể hiện ra. Vì vậy, cùng với việc nâng cao chất lượng sách giáo khoa Lịch sử, nâng cao trình độ dạy sử của người thầy và ý thức học sử của học trò nhằm bồi dưỡng tình cảm yêu nước và tinh thần dân tộc cho thế hệ trẻ, phải đặt ra vấn đề chất lượng của những công trình nghiên cứu lịch sử là điều có ý nghĩa quyết định. Ở đây, trình độ chuyên sâu và bản lĩnh của nhà sử học là điều mà xã hội trông chờ.
Phải chăng, không thể đặt bộ môn Lịch sử riêng rẽ trong hệ thống kiến thức khoa học mà thế hệ trẻ cần được giáo dục, và hệ thống ấy nằm trong nền văn hóa dân tộc. Chỉ khi chúng ta suy ngẫm và hiểu được những gì đã hun đúc nên văn hóa Việt Nam, hình thành cốt cách con người Việt Nam, chúng ta mới hiểu rõ môn Lịch sử giữ vị trí quan trọng như thế nào. Bởi lẽ, văn hóa không phải là một hệ thống đóng kín những giá trị loại biệt mà là một tổng thể đang phát triển của các thành tựu vật chất và tinh thần của một dân tộc. Văn hóa là một cấu trúc có bề sâu. Cuộc sống xã hội được phản ánh ở bề mặt. Dưới bề mặt đó, văn hóa được phân chia theo những tầng khác nhau, thường tiềm ẩn và vô thức. Ở độ sâu này, ta thấy có một sự sắp xếp của các quy tắc văn hóa điều chỉnh bề mặt ở bên trên. Nói đến “sức mạnh văn hóa” chính là nói đến sự tiềm ẩn và vô thức này nằm chìm trong đời sống của dân tộc. Chính cái đó làm nên ý thức dân tộc, tạo ra sức mạnh Việt Nam, ý thức và sức mạnh làm cho đất nước này, dân tộc này tồn tại và phát triển. Và lịch sử là một thành phần mà thiếu nó thì không một ý thức dân tộc nào đứng vững được. Không có ý thức dân tộc thì không thể có một nền văn hóa dân tộc và cũng chẳng thể nào xây dựng được một xã hội Việt Nam hiện đại và văn minh.
Dòng chảy lịch sử là bất tận, nó tạo nên sức mạnh bất diệt của một dân tộc. Thế hệ trẻ Việt Nam phải được hiểu kĩ về dòng chảy bất tận đó, phải được tắm mình vào trong dòng chảy đó để tự hào về ông cha mình đã bao đời kiên cường, bất khuất dựng nước và giữ nước để trao lại cho thế hệ hôm nay giữ gìn và phát triển. Không có niềm tự hào về dân tộc, tự hào về nền văn hóa dân tộc thì sẽ không thể vững tin đến với thế giới. Ở giai đoạn phát triển và hội nhập đất nước thì thế hệ trẻ càng phải nâng cao hiểu biết về lịch sử dân tộc, thấy được điểm mạnh và điểm yếu của dân tộc mình.
Trên ý nghĩa đó, việc dạy và học lịch sử, những công trình nghiên cứu lịch sử chất lượng cao có tác động lớn đến việc đào tạo con người, con người Việt Nam hôm nay phải đứng trước những thách thức chưa từng có.
Quả thật, “môn Lịch sử giữ vai trò quan trọng bậc nhất trong giáo dục chủ nghĩa yêu nước, các giá trị truyền thống và cách mạng, góp phần xây dựng nhân cách, bản lĩnh con người, giữ gìn bản sắc dân tộc”, như thư Đại tướng Võ Nguyên Giáp gửi hội thảo nói trên.
